Süni İntellekt Tibb Dənizində Xilaskar Gəmidirmi?

Süni intellekt (Sİ) tibb aləmində inqilabi dəyişiklik vəd edir – o, böyük həcmdə tibbi məlumatları sürətlə emal edə bilir, diaqnostikanı dəqiqləşdirir və fərdi müalicə planları hazırlamağa kömək edir. Bunu bəzən “tibb dənizində xilaskar gəmi” kimi də səciyyələndirirlər. Lakin belə bir sual da gündəmə gəlir: Sİ əslində tibbin bütün problemlərini həll edə biləcək bir texnoloji tərəfdaşdırmı, yoxsa yeni risk və çətinliklər yaradacaq? Süni intellekt tibbdə artıq mürəkkəb tapşırıqlar yerinə yetirir – kompüter alqoritmləri minlərlə rentgen və MRT şəkilləri, laboratoriya nəticələri, elektron xəstə qeydləri və genetik məlumatları təhlil edərək həkimlərə fərdiləşdirilmiş diaqnostika və müalicə məsləhətləri verə bilir. Məsələn, Azərbaycan Prezidenti tərəfindən təsdiq edilmiş “Süni İntellekt Strategiyası (2025–2028)” səhiyyə sahəsində Sİ-nin tətbiqini vacib istiqamətlərdən biri sayır – bu strategiya əsasında Azərbaycanda Sİ diaqnostika dəqiqliyini yüksəltmək, müalicə planlarını optimallaşdırmaq və tibbi menecmenti təkmilləşdirmək məqsədi qoyulub.

Süni İntellektin Tibbdə Faydaları

Diaqnostika dəqiqliyinin artırılması: Sİ əsaslı alqoritmlər tibbi görüntülərdə insan gözündən yayınan incə əlamətləri aşkar edə bilir. Məsələn, sunii intellektlə təchiz edilmiş sistemlər rentgen və MRT şəkillərində kiçik şişləri və patologiyaları erkən mərhələdə müəyyən edərək xəstəliklərin vaxtında aşkarlanmasına şərait yaradır.

Fərdiləşdirilmiş müalicə planları: Genetik və klinik verilənlərlə işləyən Sİ modelləri hər bir xəstənin özünəməxsus xüsusiyyətlərini nəzərə alaraq effektiv müalicə strategiyası təklif edir. Belə sistemlər gen seqmentlərini təhlil edib yüksək riskli xəstəlikləri əvvəlcədən müəyyən edə, müalicənin kimyəvi preparatlara cavabını proqnozlaşdıra bilirlər. Məsələn, IBM Watson for Oncology proqramı xərçəng xəstələrinə fərdi müalicə planları hazırlamaq üçün klinik tədqiqatlar və xəstə məlumatlarından istifadə edir.

Tibb müəssisələrinin idarəetməsinin optimallaşdırılması: Sİ xəstəxanaların idarəçilik sistemlərində avtomatlaşdırma və proqnozlaşdırma vasitəsilə səmərəliliyi artırır. Avtomatik sorğu emalı, avadanlıq ehtiyatlarının monitorinqi və yataq yerinin planlaşdırılması xəstə qəbulunu optimallaşdırır, xəstələr üçün gözləmə müddətlərini azaldır. Ümumilikdə, Sİ xəstəxana işini sürətləndirərək əməliyyat xərclərini azaldır və səhiyyə resurslarından daha rasional istifadə etməyə imkan yaradır.

Təchizat zəncirinin təkmilləşdirilməsi: Tibbi avadanlıq və dərman resurslarının uçotu və tədarükü sahəsində Sİ analitik alqoritmlərdən istifadə edir. Predictiv analitik vasitəsilə tələb proqnozu təsbit edən Sİ proqramları dərman və tibbi sərf materiallarını vaxtında yeniləyərək qıtlığın qarşısını alır. Sİ eyni zamanda logistikanı optimallaşdıraraq ən sərfəli marşrutları seçir və gecikmələri öncədən aşkarlayır. Beləliklə, vacib tibbi ləvazimatlar həmişə əlçatan olur və xəstələrə yardım gecikmədən təqdim edilə bilir.

Robot dəstəkli cərrahiyyə və məsafədən diaqnostika: Müasir Sİ sistemləri laparoskopik əməliyyatlarda, neyrocərrahiyyə kimi dəqiq sahələrdə həkimlərə kömək edir. Məsələn, NeuroArm sistemi beynin mikroskopik əməliyyatlarını alqoritmlərlə idarə edir – bu robot mikrometr səviyyəsində dəqiqliklə özbaşına hərəkət edərək toxuma ziyanını minimuma endirir. Bununla yanaşı, smart saat və təchizatlardan toplanan məlumatlar həkimlərə xəstə vəziyyətini uzaqdan izləməyə imkan verir. Məsələn, smart qol saatları nəbz və qan oksigen səviyyəsini ölçüb bu məlumatları təcili yardım xidmətlərinə ötürə bilir. Bu da COVID-19 pandemiyası zamanı telemedisinanın geniş tətbiqinə yol açaraq, evdə xəstəlikləri izləmək və vaxtında müdaxilə etmək təcrübəsini sübut etdi.

Azərbaycan hökuməti də bu sahəyə xüsusi diqqət yetirir: qəbul olunmuş 2025–2028-ci il “Süni İntellekt Strategiyası”nda səhiyyə önəmli sahələrdəndir. Bu strategiya ilə ölkədə süni intellekt texnologiyalarının qəbulu sürətlənəcək, diaqnostika sistemləri təkmilləşdirilərək xəstəliklər daha erkən mərhələdə aşkarlanacaq. Ümumilikdə, süni intellekt tibbin bir çox sahəsində inqilabi imkanlar açır.

Süni İntellektin Tibbdə Potensial Zərərləri və Çağırışlar

Məlumat qərəzi və ədalətsizlik: Sİ modelləri onları öyrədən məlumatlara əsaslanır. Əgər bu məlumat bazası qeyri-kafi və ya yetərsizdirsə, Sİ səhv nəticə verə və ayrıseçkiliyi gücləndirə bilər. Məsələn, müxtəlif demoqrafik qrupların məlumatları bərabər əhatə olunmadığı halda, diaqnostik alqoritm bəzi xəstə qruplarında səhv qərarlar verə bilər. Elm adamları xəbərdarlıq edirlər ki, “qərəzli tibb Sİ modeli” substandart diaqnostika nəticələrinə gətirib çıxara və mövcud səhiyyə bərabərsizliyini daha da dərinləşdirə bilər. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün müxtəlif ölkələrdə və təşkilatlarda şəffaflıq standartları hazırlanır.

Məlumat məxfiliyi və təhlükəsizlik: Sİ sistemləri üçün xəstələrin sağlamlıq qeydlərinə geniş giriş tələb olunur. Eyni zamanda, bu məlumatlar gizliliklə qorunmalı və anonimizə edilməlidir. Təhlükəsizlik tədbirlərində çatışmazlıqlar ciddi nəticələrə yol aça bilər – məxfi xəstə məlumatlarının sızması şəxsiyyət oğurluğu və ya səhiyyə sisteminə inamsızlıq yarada bilər. Anonimləşdirmə mexanizmləri lazımi səviyyədə tənzimlənmədikdə, müəllif hüquqları qorunan tibbi arxivlər elmi tədqiqat üçün məhdud əlçatan olur. Bu səbəblə, səhiyyə müəssisələri ciddi məlumat təhlükəsizliyi protokolları tətbiq etməli və GDPR, HIPAA kimi normativ aktlara uyğun hərəkət etməlidir.

Transparensiya və izahlılığın olmaması: Dərin neuron şəbəkələri qərarlarını anlamaq çətin olur. Həkim və xəstələr tez-tez Sİ-in nəticəsini necə müəyyən etdiyini anlaya bilmirlər. Bu, diaqnoz və müalicə qərarlarına etibarı azalda bilər. Sİ alətləri niyə belə qərar verdiyi barədə kifayət qədər açıqlama vermədikdə, onların səhvlərini də aşkarlamaq mümkün olmur. Buna görə mütəxəssislər qeyd edirlər ki, tibb sahəsində istifadəyə verilməzdən əvvəl Sİ sistemləri klinik sınaqlardan keçirilməli, qərarlarının səbəbləri açıqlana bilməlidir.

Peşəkar müqavimət: Tibb işçiləri yeni texnologiyalara adaptasiya zamanı qəliz yanaşmaya malik ola bilər. Onlar həmçinin iş yerlərinin təhlükədə olması, əməkhaqqının azalması ilə bağlı narahatlıqlarını gizlətmirlər. Buna görə, Sİ alətlərinin uğurlu tətbiqi üçün həkimlərin və tibbi personalın öyrədilməsi, maarifləndirilməsi vacibdir. İnsan-məhsuldarlıq balansını pozmadan, həkimlər SI-nı köməkçi olaraq qəbul etməli və insanların yaradıcı-tənqidi düşüncəsi qorunmalıdır. Məsələn, Battelle korporasiyasının mütəxəssisləri vurğulayırlar ki, “Sİ yüksək həcmli məlumatları emal edə bilsə də, insan yaradıcılığını, etik mühakiməsini əvəz edə bilməz. Texnologiya həkimin yardımçısı olmalı, onun yerinə keçməməlidir”.

ChatGPT və LLM-lərin məhdudiyyətləri: Son vaxtlar süni intellektin təzahürü olan böyük dil modelləri (məsələn, ChatGPT) tibbi məsləhətlər üçün də sınanır. Bir araşdırmada 284 sualda ChatGPT çox vaxt doğru cavablar vermiş olsa da, bəzən cəlbedici, amma yanlız informasiya təqdim edə bilməyən səhvlər də etdiyi müşahidə olunub. Mütəxəssislər bildirirlər ki, ChatGPT ümumi sorğulara cavab versə də, real xəstə müalicəsində həkimin yerini tutmamalıdır.

Ümumilikdə, süni intellekt tibbdə geniş imkanlar açır və çoxsaylı müsbət transformasiyalar gətirə bilər. Lakin onun tətbiqində həssaslıq tələb olunur: insan faktoru hər zaman prioritet olmalıdır. Sİ-dən yararlanmaq insan həyatını xilas etmək potensialına malik olsa da, onun yaratdığı risklər diqqətlə idarə edilməlidir. Yəni, süni intellekt tibbdə bir köməkçi kimi dəyərləndirilməli, qərarlar həkim nəzarəti altında verilməlidir.